به گزارش ایران اکونا به نقل از گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، بحران اوکراین یکی از مهم‌ترین رویدادهای ژئوپلیتیکی قرن بیست‌ویکم می‌باشد که ساختار روابط میان قدرت‌های بزرگ و قدرت‌های منطقه‌ای را تحت تاثیر قرار داده است. دولت‌های حوزه خلیج فارس با درک افول نظم تک‌قطبی و خیزش دو قطب جدید قدرت یعنی چین (اقتصادی) و روسیه (ژئوپلیتیکی) به دنبال تنظیم سیاست خارجی مبتنی بر موازنه مثبت با تمام بازیگران موثر هستند.
چنین استراتژی سبب شده است تا هر یک از دولت‌های حاشیه خلیج فارس با درک منافع و خطوط قرمز بازیگران حاضر در بحران اوکراین، به مانند «بندبازی» ماهر ملاحظات هر دو طرف را در نظر بگیرند. با توجه به روند بحران اوکراین و تاثیر منفی آن بر بازارهای جهانی و روابط کشورهای بی‌طرف با هر یک از طرفین منازعه، اعضاء شورای همکاری خلیج فارس به دنبال پایان جنگ اوکراین از طریق مسیرهای دیپلماتیک هستند. برهمین اساس در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا به بررسی نقش میانجی‌گرایانه پادشاهی عربی سعودی، امارات عربی متحده و سلطنت عمان در روند بحران اوکراین بپردازیم.
پادشاهی عربی سعودی
از ابتدای تشکیل پادشاهی عربی سعودی، ریاض همواره در مدار غرب، به‌ویژه آمریکا به ایفای نقش در محیط بین‌المللی پرداخته است اما با حرکت نظام بین‌المللی به سمت جهان «چند قطبی» به نظر می‌رسد حکام سعودی راهبرد دیگری انتخاب کردند. با تثبیت جایگاه براداران سُدیری در ساختار سعودی، حال ولیعهد جوان این پادشاهی یعنی محمد بن سلمان به دنبال بازتعریف روابط خارجی این کشور براساس اصل «موازنه مثبت» و برقراری روابط متوازن با تمام قطب‌های قدرت است. این تغییر سیاست سبب شده است تا دولت‌های غربی با دید تردید به سیاست‌های سعودی نگریسته و لب به انتقاد از مواضع این کشور بگشایند.
به گزارش ایران اکونا به نقل از «نیویورک تایمز»، پیش از آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین، کمپانی «پادشاهی» بیش از 500 میلیون دلار در سه شرکت «گازپروم»، «روس نفت» و «لوک اویل» سرمایه‌گذاری گذاری کرده بود. با فرسایشی شدن بحران اوکراین، همکاری راهبردی دو کشور در «اوپک پلاس» برای بالا نگه داشتن قیمت منابع هیدرو کربن و کاهش 2 میلیون بشکه از تولید روزانه نفت این پیام را برای غرب دارد که ریاض در مسئله تعیین قیمت نفت منافع خود را در هماهنگی با روس‌ها جست‌وجو می‌کند.
هفته گذشته عربستان سعودی و متحدان عرب این کشور از کاهش تولید نفت تا سقف بیش از یک میلیون بشکه در روز (1 درصد تقاضای جهانی) خبر دادند که موجب افزایش قیمت نفت از 79 دلار به 85 دلار در هر بشکه شد. این «جنگ نفتی» موجب شده است تا آمریکا سعودی را متهم به همکاری با روسیه برای ضربه به اقتصاد غرب کند. افزایش قیمت انرژی و تاثیر تورمی آن بر اقتصاد آمریکا سبب ایجاد تاثیر در انتخابات دوره‌ای مجلس نمایندگان و شکست دموکرات‌ها از جمهوری‌خواهان شد. فدرال رزرو آمریکا که روزگاری سازوکار «اوپک پلاس» را نجات دهنده بازارهای نفت می‌دید، حال در برابر آن قرار گرفته است.
در سوی مقابل پادشاهی سعودی نیز تهدید کرده است که اگر آمریکا قصد اقدام سلبی علیه این کشور داشته باشد، ریاض نیز در اقدام متقابل بخشی از سرمایه‌های این کشور را از آمریکا خارج خواهد نمود. همین موضوع سبب شد تا جو بایدن اقدام اخیر «اوپک پلاس» را «منفی» ارزیابی نکند.
البته همکاری‌های ریاض- مسکو در زمینه انرژی محدود به «اوپک پلاس» نمی‌شود، بلکه سعودی تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین وارد کنندگان فرآورده‌های نفتی از روسیه شده است. به گزارش ایران اکونا به نقل از بلومبرگ در دهه ابتدایی ماه مارس 2023 پادشاهی سعودی 2.5 میلیون بشکه سوخت دیزل از روسیه وارد کرده است. در عین حال سعودی یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان این سوخت به قاره اروپا است. سعودی پس از آنکه آمریکا، کانادا و اروپا واردات نفت از روسیه را کاهش دادند، خرید نفت کوره برای نیروگاه‌های خود را از مسکو دو برابر کرد. حال کارشناسان معتقدند که پادشاهی سعودی در همکاری نزدیک با روس‌ها بدل به یکی از مسیرهای دور زدن غرب در بازارهای قاره سبز شده است.
عربستان و روسیه به نفت 100 دلاری نیاز دارندبا وجود حمایت‌های ریاض از مسکو اما این کشور تمام تخم‌مرغ‌های خود را در سبد تزارها قرار نداده است. در جریان رای گیری سازمان ملل متحد برای محکومیت حمله روسیه به اوکراین، ریاض به این قطعنامه رای مثبت داد. تلاش‌های میانجی‌گرایانه ریاض در سپتامبر 2022 برای آزادی 10 اسیرجنگی (5 انگلیسی، 1 سوئدی، 1 مراکشی، 1 کروات و 2 آمریکایی) توانست نقش مثبتی به نفع جبهه غرب ایفا کند. همچنین سعودی- امارات در جریان آزادی بریتنی گرینر بسکتبالیست آمریکایی و ویکتور بوت دلال اسلحه نقش کلیدی ایفا کردند.
البته «دیپلماسی تبادل زندانی» علاوه بر ریاض- ابوظبی هم‌زمان در ترکیه نیز فعال بود و منجر به آزادی مجموعا 55 نفر از زندانیان اوکراینی و 215 نفر از زندانیان روسیه شد. همچنین سعودی متعهد شده است تا مبلغ 400 میلیون دلار به عنوان کمک بشردوستانه در اختیار کی‌یف قرار دهد. البته تحلیل‌گران بر این اعتقادند که کمک سعودی برای آزادی اسرای جنگی یا حمایت مالی از شهروندان اوکراینی صرفا برای اهداف انسان‌دوستانه نبوده است بلکه تلاشی برای ترمیم چهره محمد بن سلمان پس از ماجرای «جمال خاشقچی» ارزیابی می‌شود.
گسترش تحرکات دیپلماتیک و همکاری رسانه‌ای دیگر راهبرد سعودی در بحران اوکراین بود. فیصل بن فرحان وزیر خارجه سعودی به عنوان نخستین مقام ارشد شورای همکاری خلیج فارس در اوایل اسفندماه 1401 راهی کی‌یف پایتخت اوکراین شد و با ولودیمیر زلسنکی رئیس جمهور اوکراین دیدار و گفتگو کرد.
همچنین با بازدید «اولنا زلنسکا» بانوی اول اوکراین از شبکه العربیه، رسانه‌های وابسته به سعودی خط خبری جدیدی با هدف حمایت از اوکراین را دنبال کردند. به نظر می‌رسد سعودی قصد دارد تا با برقرای نوعی توازن در روابط با کی‌یف- مسکو بدل به بازیگر اصلی در مسیر میانجی‌گری میان دو کشور شود. البته کارشناسان بر این عقیده‌اند که برای میانجی‌گری نهایی در بحران اوکراین بازیگری با وزن قدرت جهانی (مانند چین) باید ورود کند و اعضای شورای همکاری خلیج فارس در حال حاضر از چنین جایگاهی برخوردار نیستند.
امارات عربی متحده
امارات دیگر بازیگر «میانجی» در روند بحران اوکراین است. ابوظبی نیز به مانند ریاض نقشی دوگانه برای ایفای نقش «میانجی» در بحران اوکراین برگزیده است. اماراتی‌ها در جریان محکومیت حمله روسیه به اوکراین در مجمع عمومی سازمان ملل رای منفی دادند اما یکی از 10 کشوری بود که در شورای امنیت سازمان ملل به متن قطعنامه مورد حمایت آمریکا در محکومیت همه‌پرسی در دونتسک، لوهانسک، خرسون و ژاپروژیه رای مثبت داد. همچنین این کشور مبلغ 100 میلیون دلار برای کمک غیرنظامیان اوکراینی اختصاص داده است.
در سال 2022 بیش از 4000 هزار شرکت و سرمایه‌گذار روس در امارات مشغول به فعالیت هستند. در همین سال میزان خرید ملک در دبی توسط شهروندان روس به میزان 67 درصد افزایش یافت. همچنین هم‌اکنون 40 هزار روس ساکن این شیخ‌نشین حاشیه خلیج فارس هستند. در این مدت صندوق «مبادله» امارات 3 میلیارد دلار در 50 شرکت روسی سرمایه‌گذاری کرده است.
با فرسایشی شدن روند بحران اوکراین و افزایش تحریم‌های غرب علیه دارایی‌ها و اموال مرتبط با دولت و تجار روسیه، الیگارش‌های روس راهی سایر نقاط جهان به‌ویژه شهر «دبی» شدند، تا جایی که منصور بن زاید آل‌نهیان معاون نخست وزیر امارات از سوی وزارت خارجه انگلیس متهم به کمک به الیگارش‌های روس همچون رومن آبرامویچ مالک سابق باشگاه چلسی شد.
تعداد تجار و مقامات مرتبط با دولت روسیه که به این شاهزاده اماراتی مراجعه کردند به 38 نفر رسیده است. این افراد میلیون‌ها دلار از اموال خود همچون کشتی یا قایق‌های تفریحی، جت‌های شخصی، رمز ارزها و ... خود را به امارات انتقال داده‌اند. همین موضوع سبب افزایش حساسیت‌ها در غرب شده و «اف ای تی اف» امارات را در لیست کشورهای زیر نظر در خصوص پولشویی و تامین مالی تروریسم قرار داده است. همچنین مقامات آمریکایی به شکل تلویحی امارات را به همکاری با روس‌ها متهم کرده و خواستار توقف صادرات کالاهای استراتژیک (لوازم الکترونیکی، ریز تراشه‌ها و ...) به مقصد روسیه شدند. در جدیدترین دور از اتهامات آمریکایی علیه امارات، سازمان سیا دستگاه امنیتی این شیخ‌نشین را متهم به همکاری با سرویس اطلاعاتی روسیه علیه واشنگتن کرد.
رهگیری مسیر نفت‌کش‌ها نشان می‌دهد که از آغاز بحران اوکراین، امارات عربی متحده در صدر واردکنندگان انرژی از روسیه قرار داشته است. این آمارها نشان دهنده انتقال 1.5 میلیون بشکه نفت در نوامبر 2022 به مقصد بنادر امارات می‌باشد. با این حال روند همکاری امارات با روسیه در قالب «اوپک پلاس» به مانند سعودی ادامه پیدا نکرد و پس از تشدید فشار از سمت آمریکا و سایر قدرت‌های اروپایی امارات به دنبال افزایش تولید روزانه نفت است.
سفر محمد بن زاید آل‌نهیان به سن پترزبورگ برای ایجاد کانال گفتگو میان شرق و غرب یکی از اقدامات دیپلماتیک ابوظبی در جریان بحران اوکراین بود. در این سفر پوتین توضیح کاملی در خصوص وضعیت نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا به «محمد بن زاید» حاکم امارات ارائه داد. در حالی که ترکیه و سعودی در حال رایزنی برای ایجاد کانال‌های دیپلماتیک- اقتصادی میان روسیه- اوکراین هستند (تبادل زندانیان یا ایجاد کریدور غلات)، امارات با افزایش تماس با طرفین منازعه به دنبال ایفای نقش مشابه در این بحران ژئوپلیتیکی است.
در همین راستا در فوریه 2023 با تلاش‌های میانجی‌گرایانه امارات 63 اسیر جنگی روس و 116 اسیر جنگ اوکراینی آزاد شده و به کشور خود بازگشتند. دستگاه دیپلماسی و رسانه‌های وابسته به دبی سعی دارند تا تصویری «انسانی» از بحران به تصویر بکشند که در آن امارات به عنوان بازیگر «میانجی» و متعهد به صلح بین‌المللی به دنبال برقراری آتش‌بس میان مسکو- کیف است. با این حال کمک ابوظبی به روسیه در دورن زدن تحریم‌های غرب و در عین حال تجدید نظر این کشور در همراهی با مسکو در «اوپک پلاس» این شیخ‌نشین را در وضعیت پیچیده‌ای برای تنظیم روابط با روسیه و آمریکا قرار داده است.
پیشنهاد میانجی‌گری امارات برای تبادل زندانیان روسیه و اوکراینعمان
پیش هر یک از بازیگران «میانجی» در منطقه غرب آسیا، سلطان‌نشین مسقط به عنوان بازیگری «رازدار» سابقه طولانی در «تسهیل‌گری» و «میانجی‌گری» میان بازیگران مختلف را دارد. پیش از این «سوئیس خاورمیانه» در جریان مناقشه اتمی ایران- آمریکا، رفع محاصره قطر، عادی‌سازی روابط میان ایران- سعودی، پایان جنگ یمن و ... به عنوان بازیگر «میانجی» نقش پررنگی ایفا کرده بود.
واکنش سلطان عمان به عملیات نظامی روسیه در اوکراینحال با برقراری کانال‌های ارتباطی میان مسکو- کی‌یف به نظر می‌رسد عمان در دوران حکمرانی سلطان هیثم بن طارق به دنبال ارتقای دایره نفوذ این کشور به عنوان «میانجی‌گری خیرخواه» در مناقشات بین‌المللی است. با اینکه عمان در مناقشه اوکراین نیز از محکوم کردن هر یک از طرفین خودداری کرد اما در جریان رای‌گیری سازمان ملل برای محکومیت حمله نظامی روسیه به اوکراین رای مثبت داد.
از ابتدای بحران اوکراین تماس میان مسقط- مسکو و مسقط- کی‌یف برقرار بود. نکته جالب توجه آن است که پس از آغاز حمله روسیه به اوکراین، عمان نخستین مقصد سرگئی لاورف در منطقه خلیج فارس بود. در 23 فوریه 2023 مسقط میزبان میخائیل بوگدانوف معاون وزیرخارجه روسیه بود. به فاصله کم‌تر از یک ماه پیام کتبی رسمی جمهور اوکراین از طریق فرستاده ویژه این کشور در امور خاورمیانه و آفریقا به بدر بوسعیدی وزیرخارجه عمان تحویل داده شد. افزایش تحرکات دیپلماتیک گمانه‌زنی‌ها در خصوص ورود عمان به بحران اوکراین برای کاهش تنش‌ها و خاموش کردن آتش جنگ را افزایش داده است.
نقش «میانجی‌گرایانه» عمان تنها به ایجاد کانال دیپلماتیک میان روسیه و اوکراین ختم نمی‌شود. براساس اخبار منتشر شده در رسانه‌ها مذاکراتی در خصوص تبدیل شدن عمان به پایانه صادرات گندم اوکراین نشان دهنده وزن این کشور در بازارهای جهانی است. پیش از ترکیه توانسته بود با میانجی‌گری میان طرفین منازعه، نقش جدی در انتقال غلات به بازارهای جهانی با هدف کاهش کمبودهای بازار و کاهش قیمت مواد غذایی ایفا کند.
میانجی‌گری عمان تنها به ایجاد کانال ارتباطی میان مسکو- کی‌یف خلاصه نمی‌شود. به گزارش ایران اکونا به نقل از رسانه‌های عربی پس از تشدید پروپاگاندای رسانه‌های غربی در خصوص حضور پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین، مسقط میزبان سه دور گفتگو میان طرف‌های ایرانی و اوکراینی بود. با وجود تبلیغات و اتهام‌زنی طرف غربی، تهران اعلام کرده است که هیچ پهپادی در اختیار روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین قرار نداده است.
در جمع بندی نهایی می توان گفت پس از فروکش کردن آتش رقابت‌های ژئوپلیتیکی در منطقه غرب آسیا و انجماد تنش‌ها میان بلوک‌های قدرت، شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه سعودی، امارات و عمان به دنبال بازتعریف گفتمان سیاست خارجی با توجه به وضعیت «گذار» در نظم بین‌المللی و حرکت به سمت جهان «چند قطبی» هستند. در این راهبرد جدید دولت‌های حوزه خلیج فارس با حفظ نوعی وضعیت «ابهام» به دنبال گسترش روابط و همکاری راهبردی با تمام بازیگران فرامنطقه‌ای، منطقه‌ای و حتی محلی برای حداکثرسازی منافع ملی می‌باشند.
برهمین اساس اتخاذ موضع «میانجی‌گری» به خوبی می‌تواند ضمن کاهش خطراتی همچون «تحریم» یا «براندازی»، زمینه افزایش استقلال داخلی دولت‌های عرب منطقه را فراهم آورند. با این حال به نظر می‌رسد ادامه این وضعیت در بلندمدت امکان‌پذیر نباشد؛ برهمین اساس شیخ‌نشین‌های خلیج فارس به دنبال ایجاد وضعیت «آتش بس» و پایان هرچه سریع‌تر جنگ در میدان اوکراین هستند.
با فرا رسیدن فصل بهار تبادل آتش میان ارتش روسیه و اوکراین افزایش یافته است؛ با این حال دولت‌های خلیج فارس به مانند بروکسل امیدوارند تا چین بتواند با ایجاد کانال میانجی‌گری میان روسیه با کی‌یف- واشنگتن، براساس طرح صلح 12 ماده‌ای زمینه آتش‌بس پایدار و اتمام جنگ را میان طرفین منازعه فراهم آورد.
نویسنده: محمد بیات/کارشناس مسائل خلیج فارس
